Munilla, indigenista:
Inperioaren bitartez Jainkoarengana
Miresgarria da ikustea nola jaitsi den azken bolada honetan Espiritu Santuak bere ingurukoen artean banatu beharko lukeen adimenaren (eta ikusmenaren, eta ukimenaren, eta gozamenaren...) suzko mihia. Eta ez bakarrik aita santuen arteko gatazka teologikoetan eta kardinalenetan laguntza emateko eta argia egiteko. Gugandik askoz hurbilago dugun
Jose Ignacio Munilla gotzainaren kasuan ere sintomatikoa bezain enblematikoa da ahultze hori.
Ezaguna denez, gipuzkoar jatorriko gotzain espainolak atsegin du partida guztietan jokatzea, batez ere ideologikoetan. Eta ezin da ukatu: jokatu ere, eztitasun apostoliko bortitzenarekin jokatzen du normalean. Espiritu Santuaren laguntzarik gabe bada ere.
Oraingoan,
Javier Olivera Ravasi apaiz argentinar ultraeskuindarrak hainbat eta hainbat bideorekin eta Que no te la cuenten liburuarekin inauguratua zuen saltsa-maltsari –
contra revolución deitzen dio argentinarrak– hartu dio gustua. Eta badakizue: iberiar produktu tipikoen jarraitzaile izanik, bere Eliza espainarrari egotzi omen zaion “kondaira beltza”-ren
(1) aurka hasi zaigu pozarren monsignore sinkretista borrokan; gurutze gisako ezpata lotsagabea eskuan eta tonalitate leuneko mintzaira odoltsua ezpainetan, esan nahi baita.
Uste izatekoa zenez, eta dagoen tokian egonik, Munillak ez du ultraeskuindar argentinarraren eragina aipatzen (2), egokiagotzat baitu moderatuxeagoa den Vittorio Messori-ren Leyendas negras de la Iglesia agertu iparrorratz gisara.
Eta zer hasi zaigu berriki predikatzen gotzain plenipotentziarioa, espainiar bandera bihotzean eta ikurrean bertan daraman
Radio Maria delakoan, arima zerutiar orbangabea dugun entzule katoliko-apostolikooi? Bada, ez dela inolaz ere egia Eliza eta Inperio espainolek gurutzadetan, protestanteekin, Ameriketako indigenekin, naziekin, etab. jokatu zuten bezala jokatu zutenik. Alegia, ez Elizak eta ez Inperioak ez zutela “legenda beltz” interesatuak dioen bezala jardun. Eta berak dioena egia berdaderoa dela demostratzeko, argitzapen-errosarioak garatu ditu segidan hamar bat irratsaiotan.
Aitortu behar da, aurren-aurrenik, trilero samarra ere badela gure gotzaina,
Sexto Continente izeneko irratsaioan kontatzen duena gero
pilulatan eskaintzen baitu bere aparteko blogean, baina ez hasieran kontatu bezala, eta bai, berriz, postgrabazio-ariketak eginez eta jatorrian grabatutakoa gero bere gustura ezabatu-laburtu-egokitu-adobatuz. Hoberena, beraz, jatorrizko
sexo kontinente-ra jotzea. Eta haraxe jo dugu argi bila, hain zuzen ere euskaldun askoren interesekoa izan daitezkeen “Leyendas negras de la Iglesia: sobre el respeto cultural de las lenguas autóctonas de los indígenas” irratsaioan jaurtikitako irakasgaiak jasotzera (podcast-aren data: 2019.06.14; minutuak: 17.50–33.56).
Interesgarria da seinalatzea gure gotzainak ongi ezagutzen duela bere entzule gehienen espiritu hispanomonolingue espantsionisa eta, hori dela eta, biziki saiatzen dela espiritu puru horiek kondeszendentzia eta abegiarekin tratatzen, batik bat, tarteka-marteka espainolaren hedapenaren aurka ez dagoela garbi uzteko luzatzen dizkien esplanazioetan [ikus, adibidez, 27' 50''].
$$$$
Jose Ignacio Munilla
“Leyendas negras de la Iglesia:
sobre el respeto cultural de las lenguas autóctonas de los indígenas”
Honela heltzen dio gaiari:
El tema de la evangelización de América ha sido uno de los temas favoritos elegidos para subrayar una manipulación muy clara sobre una visión oscurantista sobre lo que es la Iglesa en su influjo en la Historia: “la Iglesia ha sido cómplice de un genocidio cultural contra los pueblos indígenas, etcétera, etcetera, etcetera”.
Are gehiago, 1992an, ustezko “Aurkikuntza”-ren bosgarren mendeurrenaren karietara,
se visualizaron muchas falsas lecturas de ese episodio histórico […] como si la huella que en la Historia ha dejado el cristianismo hubiese sido una huella oscura.
Monsignore gipuzkoarra ez dator bat ustezko irakurketa faltsu horiekin eta premisa hauekin ekiten dio anakolutoz zipriztinduta utziko duen diskurtsoaren garapenari:
Hay que decir que la fórmula que se llevó a cabo para la colonización y evangelización de América, ya desde el principio, con el papa Alejandro VI (3), en la que la Santa Sede reconocía a los reyes de España y de Portugal los derechos sobre las nuevas tierras descubiertas y por descubrir (4) […] se demostró muy eficaz. Se demostró muy eficaz. Y hay que decir que por lo menos hasta el siglo XVIII, que es el momento, cuando ya en Madrid, cuando ya en España y en Portugal comienzan a tener los influjos de la Ilustración francesa, el acceso de los masones, de la masonería a los gobiernos españoles y portugués, hasta entonces la verdad es que hubo unas páginas que, lejos de avergonzarnos de ellas, nos podemos sentir muy orgullosos.
Diskurtsoan barrena isurtzen zaion ideologia hispano-inperialista pipiztua alboratu gabe ere, hemen, esan bezala, Ameriketako ebanjelizazioaren ideiari baino ez diogu helduko (“esa América Latina que llevó a cabo una evangelización ejemplar”, dio aurrerago, akulturazio-prozesuaren erantzukizuna Amerika Latinoari egotziz). Eta ohi bezala, Munilla aho-loreari ez zaio ez eraztunik erortzen eta ez solideoa urtzen honelako “pentsamenduak” ehuntzean:
Hay muchos ejemplos concretos de cómo esa evangelización, y cómo la corona española y portuguesa tuvo una gran sensibilidad de doctrina, lo que hoy llamamos doctrina social de la Iglesia (5).
Eta Messori-ren liburutik jasotako adibide batez baliaturik, aske eta libre uzten du mihingainaren aurrerantzeko bilakaera:
Un ejemplo que en este libro me parece muy interesante es cual fue el trato que hubo con las lenguas nativas (6). Porque, a ver, si fuese cierto eso del genocidio cultural contra los indígenas, pues lo primero que los españoles, no?, y los portugueses hubiesen hecho al llegar allí, hubiese sido imponer el español y cargarse las lenguas nativas (7). Pero es que fue exactamente al revés. Esto conviene saberlo
Eta inperioaren borondate ona erakusteko, misiolariek hizkuntza autoktonoen alde egiten omen zutena ekartzen du segidan solasera:
Los misioneros, en todo el imperio español, no únicamente en América, también en Filipinas, etcétera (8), empezaron a estudiar las lenguas indígenas en cuanto que llegaron (9). No solo empezaron a estrudiarlas, sino que ellos dieron gramática, sintaxis y transcripción (10) en muchos casos a las lenguas que, claro, no tenían, gramática. Cómo van a tener gramática, no? Y ellos fueron los primeros en darles gramática y sintaxis a esas lenguas indígenas (11). Es más: ya en el siglo XVI, en la universidad de Lima, fijaros!, en el siglo XVI, en la universidad de Lima se creó una cátedra de quechua, la lengua digamos de los Andes, no?, hablada por los incas. Bueno, pues, digamos, allí la corona de España puso una cátedra de quechua (12). Y no se ordenaba a un sacerdote católico en el virreinato, eh, allí, si no demostraba que conocía bien el quechua. Aparte de saber teología y filosofía, el sacedote tenía que conocer quechua para ser ordenado, no?
Eta eransten du:
O sea, esto no nos lo han contado, no? Pues sí, esto era así! Y lo mismo que con el quechua ha pasado con el guaraní, con el tarasco y con otros idiomas indígenas, no?
Eta ez du horrainoko bidaia desaprobetxatzen gaur egun ere lehian agertzen zaizkion apostaten aurka jotzeko:
Exactamente lo contrario de lo que pasó allí, en América del Norte con la misión anglicana, anglosajona, que únicamente utilizó el inglés y acabaron con todas las lenguas nativas que allí de los indígenas hubiese, no? (13).
Jakin badaki, bestalde, gure monsignoreak, interes desberdintasunak zirela eta, talkarik ere (“resistencias”, “pulso”) izan zela ebanjelizatzaileen eta kolonizatzaileen artean (14). Baina kasu horietan monarkia (ai, ene! Monarkia!) behar bezala jokatzen omen zuen:
La corona española siempre dio el apoyo a los evangelizadores (15) frente a los colonizadores, que querían ir allí a lo suyo.
Eta hara non datorren beste adibide esanguratsu batekin:
Y en 1596, el Consejo de las Indias, que era una especie de ministerio español de las colonias, solicitó al emperador una orden para, digamos, la castellanización de los indígenas. Es decir: a ver, que aquí todo el mundo tiene que aprender español, y, entonces, vamos a dejarnos de lenguas indígenas, no? Y solicitó a la corona española un permiso para poder hacer eso. Pero Felipe II, que entonces era el emperador de España (16), contestó textualmente lo siguiente. Lo leo: “No parece conveniente forzar a los indígenas a abandonar su lengua natural. Solo habrá que disponer de unos maestros para los que quisieren aprender voluntariamente nuestro idioma”. Esta fue la respuesta de Felipe II (17).
Eta enfatizatzen du:
Solo estoy subrayando en este programa que esa leyenda del genocidio cultural (18), etcétera, es totalmente falsa (19).
Eta jarraitzen du ilea harrotzen eta desmelenatzen gure Munillak:
Detrás de esa respuesta [enperadorearena], pues, bueno, pues obviamente estaba la defensa del respeto de la dignidad de aquellas culturas a las que se había llegado. Y esto fue así, esto fue así, hasta que en el siglo XIX, ya con la llegada, no?, de los gobiernos masónicos […], en ese momento las cosas cambiaron. Y en el momento de la separación, cuando se independizabas esas naciones, no?, por efecto de esos gobiernos masónicos, cuando se independizaban de España, solamente había tres millones de personas en todo el continente que supiesen hablar español. Allí todo el mundo hablaba en las lenguas nativas. Osea, es decri, fue después de la independencia de España cuando esos regímenes de inspiración masónica prohibiern, que allí se hicieron independientes, independientes de la corona española, entonces sí, prohibieron las lenguas nativas, entonces sí, impusieron el español. Después de que ya habían roto con, dgamos, esa España imperial y católica.
Eta segidan, iruzkintxo didaktikoa:
¿A que esto no nos lo habían contado? Pues, ¡esto es así! ¡Esto es exactamente así! Es uno de esos datos que conviene, conviene que sepamos (20).
Eta irakasgaiaren laburpena:
Bueno, por lo tanto, el verdadero imperialismo cultural no fue el de la antigua España imperial y católica (21). El verdadero imperialismo cultural fue el de la Ilustración, que al igual que hizo también esa concepción napoleónica e ilustrada, tuvo una concepción de imponer una única cultura, imponiendo un único idioma, etcétera. Y repito […] estamos hablando […] de si ha existido un respeto o no ha existido un respeto a las culturas, eh, por parte de la Iglesia católica y de la inspiración que la Iglesia católica ha realizado, no? En los tiempos. Bueno, esto, creo yo, es importante, esto que estoy subrayando, al igual que es importante que, llegado este momento actual, nos hagamos una autocrítica, no?, […] porque no solo nos hemos dejado meter goles o nos los hemos metido en nuestra propia puerta, eh, con respecto a ese timo, a ese cuento, eh, de las leyendas negras, no?, que nos han contado o nosotros mismos hemos repetido, así, sin más, no?
Horixe Jose Ignacio Munilla Agirreren mintzoa. Horixe Ratzinger-ek Gipuzkoarako egoki ikusi zuen gotzaina eta Bergogliok, antza, desegoki ikusten ez duena.
Eta hauxe, azkenik, hausnarketa-gai kristau-marxista bat amaitzeko. Goian aipatutako Olivera Ravasi ultraeskuindarrak Ameriketako indigenen alde agertua zen
Bartolome de Las Casas-en kritika lazgarria egiten duenean, atsegin handiz kontatzen du ez zuela sibiliarrak urtebete ere iraun Chiapas-eko gotzain gisa, elizbarrutiko apaizek berek bota zutelako kargutik.
Baina partsonaien eta eszenatoki geografikoen leku-aldatzerik gertatu arren, errepikaezina bide da Historia. Fartsa bilakatu gabe, esan nahi baita.
&&&&
APOSTILLAS A MUNILLA
OHARRAK
(1) Egin zaizkion kritika zorrotzenak oraintsukoak badira ere (ikus J.L. Villacañas, Imperiofilia y el populismo nacional-católico, 2016], ildo berekoa da duela hiru bat urte E. Roca Barea-k kaleratutako Imperiofobia y leyenda negra liburua ere.
(2) Javier Olivera Ravasi gizadiaren kontrako krimenengatik (hilketak, torturak, bortxaketak...) bizi arteko kartzela-zigorra betetzen ari den militar ohi baten semea da eta Eliza katolikoak onetsia duen Instituto del Verbo Encarnadotalde ultrakatolikoko kidea.
(3) Munillak ez zuen zertan kontatu, baina, Elizaren “legenda beltza”-ren deuseztatze-lanetan hastean, komenigarria da gogoratzea nor eta nolakoa zen valentziar jatorriko Alejandro “aita santu” hura (Rodrigo Borgia, izenez) eta zer-nolako mirakuluak egin zituen bizitzan zehar: nepotismoaz baliatu zen hierarkia eklesiastikoan gora egiteko eta elizburu izatera iristeko, politikoki boterea zuen xede bakar eta azpikeriak eta traizioak bitarteko, amorantez inguratua bizi izan zen, lau seme-alaba (tartean, Zesar eta Lukrezia intzestugile ospetsuak) baizik ez zituen aintzat hartu, etab.
(4) 1493ko Bulda Alexandrotarren bitartez, elizburuak espainolek eta portugaldarrek konkistatutako lurraldeen mugak finkatu eta onetsi zituen. Haren truke, bere egindako lurraldeetako indigenen ebanjelizazioa burutzera derrigortuak zeuden monarkia biak. Aginteak eta ezpatak, noski, ezin hobeto baliatuko zuten Eliza katolikoak eskaintzen zien estalki erlijiosoa.
(5) Jarraian ikusiko den bezala, Munillak ez du ulertu (nahi?) ebanjelizazioa delakoa dotrina-garraio hutsarena baino biziki ezarpen bortitzagoa (akulturazio gordina, alegia) izan zela amerindioentzat eta hasiera-hasieratik joan zela askoz harago, indigenei zeharo arrotzak eta haien eskema kontzeptualen antipodetakoak egiten baitzitzaizkien Elizak inposatutako mundu-ikuskera, sinesmenak, erritoak, ohiturak, bizimodua.... Gogoratu behar da, halaber, ebanjelizazioaren hasieraren aurreko urteak esklusiboki konkistatzaile-kolonizatzaileen urteak izan zirela eta, gero ere, H. Cortés-tarrek maginan zeramaten gurutze gisako haiei esker zabaldu zela fede berria hain modu eraginkorrean.
(6) Hasteko, Munillak ez du usaindu ere egiten espainiar monarkiak harakoan aurkitu zuen panorama linguistiko aberatsa, baina, aldi berean, arras anabasatsua kolonizatzaile eta ebanjelizatzaileen interesentzat. Hainbat ikerketaren arabera (Rivet–Loukotka, McQuown...), 150 bat familiatan multzoka zitezkeen bi mila (2.000) hizkuntza inguru zeuden Ameriketan kontinente berria “aurkitzean”. Mexikon erabiltzen ziren 90-100 hizkuntzetatik hamar bat ziren hiztun-kopuru handienak biltzen zituztenak. Zeharo problematikoa zen egoera haren aurrean, agintari aloktonoak irizpide koherenterik gabe aritu ziren hizkuntzen arloan, interes ekonomiko-erlijiosoak interes nagusi baitziren beti. Alegia, hizkuntzak baliabide huts baino ez ziren haientzat eta, ondorioz, erabili zuten iparrorratza (hizkuntz politika) gaztelaniaren ezarpenetik bertako hizkuntza nagusiren baten erabilpenera mugitu zen eskuarki. Gainerako mintzaira eta hiztun gehienen kaltetan betiere.
(7) Horixe bera izan zen lehendabiziko asmoa: gaztelania derrigorrez ezartzea. Alabaina, horrek ez zuen Erromak jarritako ebanjelizatze-baldintza betetzeko aukerarik ematen, guztiz ezinezkoa baitzen epe labur batean indigena guztiek hizkuntza inperiala ikas zezaten. Laster ohartu ziren, bada, ezen “el intercambio comunicativo con los futuros conversos debería realizarse a través de su lengua nativa, y que ésta constituiría una eficaz herramienta de acceso a su particular cosmovisión y el medio más viable para la transmisión del mensaje cristiano” (Máynez 2011, 44). Hortik, beraz, ebanjelizatzaile azkarrenak bertako hizkuntza nagusiak aztertzen, ikasten eta, areago, fede berrirako moldatzen ere jartzeko ekimena, zeren eta ezer garbi bazuten, indigenen eskema kontzeptualak eta kosmogonikoak ere aldatu behar zirela baitzen hori.
(8) Munillak ez bide daki ezen “la praxis colonial se rigió siempre por un estricto principio de economía lingüística. Desde el contacto inicial, la comunicación (y luego la conversión [ebanjelizazioa, alegia] y la administración) debía poder establecerse por medio del menor número de lenguas e intérpretes posibles” (Estenssoro 2015). Mexikon, ezaguna da, nahuatlak hartu zuen lingua francaren eginkizuna. Paraguain hamazortzi bat ziren bertako hizkuntzak, ketxua eta aimara zirelarik handienak eta koiné funtzioa betetzen zutenak.
(9) Autoktonoekin komunikatu ahal izateko hizkuntzak ikasteko premia bazuten ere, zinezko auzia ez zen linguistikoa edo itzulpenezko hutsa. Gorago esan bezala, erlijio berriak nahitaezkoa zuen indigenen unibertso osoa errotik iraultzea kristau-sinismenari zegozkion kontzeptu nagusiak eta abstraktuak behar bezala “argitzeko” eta idolatriaren esparruko suerta zitezkeen nahasketak saihestu ahal izateko. Interesgarria da, ildo horretan, 1596an Indietako Kontseiluak enperadorearin Peru-ko hizkuntzak erauzteko eta gaztelania derrigorrezko bilakatzeko baimena eskatu zionean eskabideak argudiotzat zerabilen arrazoia, hots, ezin zutela hizkuntza indigenek –ez eta quechua bezalako hizkuntza “general” batek ere– kristau-sinesmenaren misterio zail eta larrien azalpenerako baliabide izan. Esanguratsuak dira, bestalde, ebanjelizatzaileek hautatutako hizkuntza indigenetan burutu zituzten doitze-interbentzioak. Nonbait askoz lehenago euskal munduan gertatu legez, Jainko, arima, bataio, penitentzia, infernu, zigor... bezalako hitzek ez zuten taxuzko korrespondentziarik kultura indigenetan eta, hortaz, bide guztiak baliatu ziren nolabaiteko egokitzapena egiteko (lexikoaren birtsemantizazioa, maileguen edota neologismoen bidezko hitz-ordezkatzea, etab.). Eta, jakina, hartan jardun zuten gure fraide hizkuntzalariek amerindioen hizkuntza zenbait “ikasten” aritu zirenean. Baina ikasi ere, hedatuenak, kultuenak edota indigenen artean bateratze-funtzioa betetzeagatik erlijiosoki eta ekonomikoki errentagarrienak iruditu zitzaizkienak baino ez zituzten ikasi eta landu. Hau da, garaiko terminologian “lenguas generales” deiturikoetatik gutxi batzuk baino ez.
(10) Katolizismoaren ezarpena eta hedapena xede nagusitzat izanik, “hizkuntza general” zirudienetara bideratua zegoen haien ahalegina, eta ondorioz, hori ziurta zezaketen hizkuntzak suertatu ziren hartarako hautatuak. Salbuespenik gabe, bada, fraideak ez baitzeuden denbora ariketa filologikoetan xahutzeko, aipatu hizkuntz ekonomiaren printzipioen aplikazio praktikoa besterik ez zen izan hizkuntza zenbaiten gramatikalizatze eta lexiko-biltze hura, eta ez, Munillak aditzera eman nahi duen bezala, indigenen hizkuntzekiko begirunearen eta maitasunaren fruitua.
(11) Esan bezala, predikazio eta ebanjelizaziorako ezinbestekoa zuten hizkuntz atomizazioari aurre egitea eta lingua franca izan zitezkeenak baino ez lantzea. Handik etorri ziren hizkuntza nagusietan gramatika, hiztegi eta dotrinak prestatzeko ekimenak: nahuatl (Andres de Olmos, 1547), purepecha (M. Gilberti, 1558), quetxua (D. Santa María, 1560)... Ezaguna denez, fraide frantziskotarrak izan ziren eginkizun hartaz eta indigenen heziketaz arduratzen lehenak; geroago, berriz, dominikoak. Josulagunak, azkenik, 1572an iritsi ziren Ameriketara eta, batik bat, konkistatzaileen eta merkatarien semeen heziketan aritu ziren.
(12) Egia da Limako Erret Unibertsitatean quechuako katedra bat sortu zela 1577an (lehendabiziko ebanjelizatzaileak iritsi zirenetik mende erdi luze pasatuta, hain zuzen), baina helburua ez zen Munillak iradokitzen duena, beste maltzurrago bat baizik. Espainiako monarkiak 1551n luzatu zuen Erret Zedulan zioen bezala, “sería muy provechoso en aquella tierra: porque los hijos de los Vecinos de ella serían doctrinados, y enseñados”. Hau da, ebanjelizatzaileen eraginez sortu ziren ikastetxeen xedea, oro har, noblezia indigenaren semeak erlijiosoki adoktrinatzea eta linguistikoki hezitzea zegoen, oso baliagarriak iruditzen baitzitzaizkien ebanjelizazio-lanetarako interprete edota ebanjelizatzaile berri gisara erabiliak izateko, eta baita ere, ikasi bitartean barnetegietan (erdi?) bahituta zeuden heinean, beraien hizkuntzaren, kulturaren eta aztura eta sinesmen idolatren barrunbeak arakatzeko eta laborategi bezala baliatzeko.
(13) Nabarmendu gabe ere, erraz asma dezake irakurleak norainoko aiherra dien gotzain gipuzkoarrak luterarrei eta haien ahaideei, aukera guztiak baliatu ohi ditu deabruaren buztana non dagoen erakusteko. Munillaren tonuaz, musikaz eta letraz jabetu nahi dezanak iruzkintzen ari garen diskurtso honen amaiera entzutea du hoberena.
(14) Egia da tirabira latzak izan zirela, baina... Batetik, kolonizatzaileen jarrera oso zen indartsua (azken batean, eta labur esanda, haiek izan ziren inperioa zabaltzen ari zirenak eta aberastasuna penintsulara zeramatenak) eta, aldi berean, erraza zuten planteamendua: gaztelania inposatzea zen ekonomikoena. Bestetik, ebanjelizatzaileek jende askorengana iritsi zitezkeen hizkuntza bateratuak (“lenguas generales”) behar zituzten ekonomikoki ere errentagarri suerta zekien ebanjelizazio-lana hedatzeko orduan. Bi indar horien interesek baldintzatzen zuten enperadorearen jokamoldea.
(15) Ez da horrela, beherago ikusiko dugun bezala. Hots, “reinando Felipe II, asistiremos a una proliferación de cédulas y dictámenes imponiendo la muy discutida enseñanza del castellano contra la voluntad claramente expresada de los religiosos por emplear únicamente las lenguas amerindias principales” (Baudot 2002, 41). Eta horrela, “en 1590, la práctica de la lengua española vendría a ser obligatoria para los niños amerindios (fraideen eskoletan ari zirenentzat, alegia), y en 1596 hasta se llegaría a prohibir para a las jóvenes mujeres indias recogidas en los conventos de México para su cristiana educación, el uso de su lengua materna náhuatl, incluso para comunicarse íntimamente entre ellas” (idem).
(16) Felipe II.ak Ameriketan erakutsi zuen hizkuntz politika zalantza eta gorabehera handikoa izan zen oro har: “Felipe II […] dudaba constantemente y no sabía qué decidir entre la hispanización matizada de América y la necesaria transculturación de sus raíces amerindias, o la erradicación de la identidad amerindia que recomendaba una eliminación definitiva del pasado amerindio, de sus idiomas y de sus distintivos lingüísticos y culturales” (Baudot 2002, 41). Halaz ere, “a contar de 1578 la política amerindia del rey de España sufrió un giro radical, ya que después de encaminarse hacia lo que podía haber sido o parecido ser una orientación decidida hacia una clarividente transculturación hispano-amerindia, pasó a ser brutalmente una política recia, ruda, y como desesperada, de erradicación hacia todo lo amerindio: lenguas, culturas e identidades” (idem).
(17) Oroit bedi enperadore espainolak gaztelaniaren ezarpenerako politika bortitza finkatu aurretik izandako zalantza-une bati erantzuten diola Munillak kategoria-mailara eraman nahi duen anekdota horrek, ez besteri.
(18) Itxura duenez, miopia berezia du Munillak inperio espainolaren politika glotofoboaz jabetzeko. Baina kasu konkreturik eta adibiderik ez da falta, besteak beste, 1550eko Erret Zedula (ordena erlijiosoei zuzendua, indigenei hala edo hola gaztelania irakatsi ziezaieten; antza denez, frantziskotarrei nahuatla Nueva Galician irakasteko debekua ezartzen zien lehenagoko zedula batekin uztartua zetorren berria, monarkia beldur baitzen ez ote zuen nahuatlaren hedapenak bestelakorik sorraraziko indigenen artean), gorago aipatua dugun 1590ekoa (Indietako Kontseiluari zuzendua, indiarrek haurtzarotik ikas eta erabil zezaten gaztelania), 1634koa (xede berberarekin, baina artzapezpiku eta gotzainei zuzendua)... Ez dirudi, bestalde, “kultur genozidioa” arindu zuenik hispanoek heldu bezain azkar jokatu zuten partida “kulturalistak”. Ezaguna da, esaterako, nola saiatu ziren lehen ebanjelizatzaile errukitsuak indigenen oroimen idatzia suntsitzen (“los frailes se dieron a la tarea de destruir sistemáticamente los diferentes escritos de los naturales en busca de la extirpación de las idolatrías” [León-Portilla 1996, 22-23]) eta berdin, nola ez, konkistatzaile bihozberak ere: Tenochtitlan eta Tlatelolco-ko liburutegi erraldoiak suntsitu zuten eta, J. Bautista Pomar-ek zioen bezala (1582, 46), Tetzcoco-ko Nezahualpiltzintli erregearen jauregiak eta barruan zegoen ere erre zuten, H. Cortés zutela buru, besteren artean, “un gran aposento que era el archivo general de sus papeles, en que estaban pintadas todas sus cosas antiguas, que hoy en día lloran sus descendientes con mucho sentimiento, por haber quedado como a escuras sin noticia ni memoria de los hechos de sus pasados”. Baina gehiago ere esaten du Pomarrek, hots, konkistatzaile eta ebanjelizatzaileek berehala lortu zutela indigenek berek erre zitzaten beren altxorrak. Horrela, bertako jauntxoek ondasun gisa zituzten hieroglifoak “unos de una cosa y otros de otra, los quemaron de temor de don fran Juan Zumarraga, primer arzobispo de México, porque no los atribuyese a cosas de idolatría”. Bai, Guadalupeko amabirjinaren lehen agerpen mistikoa izan omen zuen duragoar sadiko haren beldurrez erretzen zituzten, aski ongi baitzekiten ez zuela hark jendea akabatzeko kontzientzia-eragozpen handirik. Bizirik zegoela errearazi zuen, adibidez, Nezahualpiltzintli-ren Ometochtzin semea, idolatria-aitzakia jarriz,. Benetako arrazoia, dena den, inbaditzaile hispanoen aurka ziharduela izan zen.
(19) Dena ote hain faltsu? Amerikar indigenen heriotzari buruzko datuek gorabeheratsuak izaten segitzen badute ere (Cook & Borah ikertzaileek [1960], adibidez, 18-30 milioi indiar kokatzen dituzte Mexikon H. Cortés iritsi zenean [1519], eta milioi eta erdi baino gutxiago Felipe II.a hiltzean [1598]; Zambardinok [1980], berriz, 5-10 milioi bitartean hasieran, eta 1,1-1,7 milioi mendearen amaieran), bat datoz ikertzaile eta aditu gehienak populazio indigena %60tik gora desagertu (& desagerrarazi) zela esatean. Aieruak aieru, nolanahi ere, ez dirudi zalantzan jartzeko modukoa Indietako Erret Kontseiluko fiskala bost urtez izan eta gero beste hogeita hamar urtez Mexiko hiriko Erret Entzutegiko kide gisa aritu zen Francisco Ceynos-ek 1565ean utzitako lekukotasunak: “[…] y es cierto que del dia que D. Hernando Cortés, marqués del Valle, entró en esta tierra, en los siete años, poco más o menos, que la conquistó e gobernó, padecieron los naturales grandes muertes, y se les hicieron grandes malos tratamientos, robos y fuerzas, aprovechándose de sus personas y haciendas, sin orden, peso ni medida; porque cada uno se aprovechaba a su voluntad y como le parecía, y […] disminuyóse la gente en gran cantidad, así por los excesivos tributos, y malos tratamientos, como por enfermedades y viruelas, de manera que en este tiempo faltó muy grande y notable parte de la gente, y en especial en tierras calientes” (Ceynos, bigarren gutuna). Eta bigarren lekukotasun zintzo bat, oraingoan Chiapas-eko gotzaina izan zen Pedro de Feria-rena (1585): “Los naturales de este nuevo orbe se van acabando. En 33 años que yo vine a él faltan más de la mitad de ellos”.
(20) Beharrezkoa den diskurtso-orekarako, Munillari datu garrantzitsuren bat ahazten zaio hizpidera ekartzea; indigena oinperatuen ahotsa, esaterako. Eta bada bat oso esanguratsua dena. Hona llabur-llabur emanda: 1922an Vaticanoko Archivum Secretum-en Bernardino Sahagún fraideak 1564an apailatutako eskuizkribu-zati bat agertu zen, hamasei orrialdekoa, Los Coloquio de los doce izenekoa. Bertan, Amerika konkistatu hartara iritsiak ziren lehenengo hamabi ebanjelitzatzaile frantziskotarrak azaltzen dira kultura indigenetako jauntxo eta apaizburuekin solasean, 1524an. Eskuizkribuak utzi dizkigun hamalau kapituluetatik bitan baizik ez dira jakintsu nahuak mintzatzen, xedea ez baita indigena menderatuei ahotsa ematea; baina, gutxitxo izanik ere, aski dituzte bi atal horiek beren erlijioa, kultura eta mundua bortizki deuseztatzen ari zaizkiela transmititzeko. Honela mintzo zaizkie kolonizatzaile eta ebanjelizatzaileei, egoki eta harro: “en lo que toca a nuestros dioses antes moriremos que dexar su seruicio y adoración. Esta es nuestra determinación: haced lo que quisiéredes. Lo dicho basta en respuesta y contradicción de lo que nos abéis dicho: no tenemos más que dezir, señores nuestros” (1564, 36-37 r.).
(21) Ez genozidiorik, ez kultur inperialismorik, ez erlijio ezarpen bortitzik. Cortés-tarren kolaboratzaile izandako Muñoz Camargo historialari tlaxkaltekaren hitzak adibide: "hubo en esta ciudad [Cholula izenekoan] tan gran matanza y estrago, que no se puede imaginar; de donde nuestros amigos quedaron muy enterados del valor de nuestros españoles, y desde allí en adelante no estimaban acometer mayores crímenes, todo guiado por orden divina, que era Nuestro Señor servido que esta tierra se ganase y rescatase y saliese del poder del demonio" (vid. León-Portilla 2000, 98).
&&&&
ERREFERENTZIAK
BAUDOT, G., 2002, “Felipe II frente a las culturas a los discursos prehispánicos de América. De la transculturación a la erradicación”, Caravelle 78, 37-56.
BORAH, W. – COOK, S., 1962, “La despoblación del México central en el siglo XVI”, Historia Mexicana 12/1, 1-12.
ESTENSSORO, J.C., 2015, “Las vías indígenas de la occidentalización. Lenguas generales y lenguas maternas en el ámbito colonial americano (1492-1650)”, Mélanges de la Casa de Velázquez. Langues indiennes et empire dans l'Amerique du Sud coloniale 45/1, 15-36.
LEÓN-PORTILLA, M. (ed.), 1986, Coloquios y Doctrina Cristiana con que los frailes de San Francisco, enviados por el papa Adriano VI y por el emperador Carlos V, convirtieron a los indios de la Nueva España, Mexiko, UNAM.
LEÓN-PORTILLA, M., 1996, Los antiguos mexicanos, Mexiko, FCE.
LEÓN-PORTILLA, M., 2000, Visión de los vencidos, Madril, Dastin,
MÁYNEZ, P., 2011, “Problemas filológicos y hermenéuticos en las obras doctrinales de Sahagún”, in J.A. PÉREZ LUNA (koord.), Lenguas en el México novohispano y decimonónico, México, El Colegio de México, 43-55.
MCCAA, R., 1999, ¿Fue el siglo XVI una catástrofe demográfica para México? Una respuesta basada en la demografía histórica no cuantitativa”, Papeles de Población 21, 223-239.
